Het begrip van de ontwikkeling in ons verstand: oorzaak en gevolg?

'Natur ! Wir sind von ihr umgeben und umschlungen - unvermögend aus ihr herauszutreten, und unvermögend tiefer in sie hineinzukommen. Ungebeten und ungewarnt nimmt sie uns in den Kreislauf ihres Tanzes auf und treibt sich mit uns fort, bis wir ermüdet sind und ihrem Arme entfallen.

Sie schafft ewig neue Gestalten, was da ist, war noch nie, was war, kommt nicht wieder - alles ist neu, und doch immer das Alte.

Wir leben mitten in ihr und sind ihr fremde. Sie spricht unaufhörlich mit uns und verrät uns ihr Geheimnis nicht. Wir wirken beständig auf sie und haben doch keine Gewalt über sie.'

Fragment über die Natur Johann W.v.Goethe

Tegen alle gegevens waar de evolutietheorie op berust valt uiteraard niets in te brengen. Maar we moeten in overweging nemen dat deze theorie gevormd werd in de loop van de 19e eeuw, waarin de filosofie van het materialisme heel sterk opkwam (Auguste Comte e.a.). In het sociale kwam het materialisme eveneens op - denk aan Marx - maar ook in de natuurwetenschap kwam de denkrichting van het materialisme heel sterk naar voren. Materialisme is de visie dat alles in de natuur berust op ontstaan en ontwikkeling van materie. Dit kun je als een bepaalde inhoudelijke overtuiging zien, maar je kunt ook eens op een andere manier hier naar kijken en je afvragen: is het niet het denkproces zelf, dat in de 19e eeuw de richting van het materialisme heeft ingeslagen? Dan is het niet zozeer de inhoudelijke overtuiging die een rol speelt - namelijk: alles berust op materie, materie is het hoofdprincipe in het bestaan, de ondergrond van ons bestaan - maar dan is ook de manier van denken zelf materieel geworden, dat wil zeggen dat het verstand deze gedachtegang zo denken wil omdat het zelf nu eenmaal zo in elkaar zit.

De hoofdcategorieën van het verstand zijn de twee begrippen oorzaak en gevolg. Daarmee denkt het verstand, daarmee doet het verstand zijn onderzoek, daarmee vindt het zijn resultaten. Vanuit de opeenvolging oorzaak-gevolg is dan ook de theorie van de evolutie geconcipieerd. Zo gezien berust de omvattende ontwikkeling vanuit het mineraal tot aan de mens een opeenvolging van oorzaken en gevolgen. Zo denkt het verstand omdat het zelf bij de ontwikkeling van processen alleen maar zo te werk kan gaan. Ook onze techniek is volledig gebaseerd op het principe oorzaak en gevolg.

Je zou het eens kunnen wagen om te denken dat dit een beperktheid is, dat het een beperkte blikrichting is. Zoals je met een bepaald doel de straat op gaat, op je fiets stapt om naar de Albert Heijn te fietsen en je niet ziet dat de bomen in de straat in bloei staan, of niet ziet dat je langs je beste vriend fietst, zo zou je je ook kunnen voorstellen dat de moderne denker het doel heeft van ontwikkeling op basis van oorzaak en gevolg en daardoor verleerd heeft, om zich heen te kijken naar datgene waar deze principes geen rol spelen of waar ze, extreem gezegd, zelfs moeten worden omgekeerd. De techniek experimenteert met oorzaak en gevolg. Is eenmaal een bepaalde trap van ontwikkeling bereikt dan kan van daaruit worden gezocht naar verdere ontwikkeling. Ook de kunstenaar kan zich aan deze ontwikkelingsprincipes aanpassen en eenvoudigweg beginnen en zien hoe het een uit het ander zich ontwikkelt, en zo komen tot wat men dan noemt een kunstwerk.

Maar er bestaat een mogelijkheid om dat totaal andersom te denken. Je kunt je voorstellen dat een kunstenaar in zichzelf een bepaald beeld heeft, een visueel beeld of een toonbeeld, dat ten grondslag ligt aan zijn scheppen. Dan begint hij niet bij het eenvoudige en ontwikkelt vanuit het eenvoudige zijn gecompliceerde kunstwerk, maar dan ligt het meest gecompliceerde beeld ten grondslag aan zijn schepping en zal hij trachten met zijn kunstzinnige vermogens dit oorspronkelijke ideaalbeeld zo dicht mogelijk te benaderen. Op dat moment keert de volgorde oorzaak en gevolg zich radicaal om. Op dat moment wordt datgene wat gezien wordt in de toekomst, wat uiteindelijk het gevolg moet worden, oorzaak en die oorzaak wordt dan zelf het gevolg.

'De hemel stuurt ons soms wezens die niet alleen de menselijkheid representeren, maar ook het goddelijke, zo dat, door hen als voorbeeld te nemen en na te bootsen, onze geest en het beste van onze intelligentie in de nabijheid kunnen komen van de hoogste hemelse sferen. De ervaring leert dat zij, die zich ertoe laten leiden om de sporen van deze wonderbaarlijke genieën te bestuderen en te volgen, ook al geeft de natuur hen weinig of geen hulp, op zijn minst de bovennatuurlijke werken mogen benaderen, die deelhebben aan zijn goddelijkheid. (Giorgio Vasari over Leonardo da Vinci (1550)).'Het begrip van de ontwikkeling in ons verstand: oorzaak en gevolg? door Mieke Mosmuller