Het ontwikkelen van een helder en onderscheidend denken

Zijn we er eenmaal van overtuigd dat het denken in de moderne Europese cultuur gespiritualiseerd moet worden en weten we dat het gespiritualiseerde denken een waarachtige cultuurfactor zou moeten worden, zonder welke we niet gewaar kunnen worden wat de engelen in onze zielen weven, dan komt de vraag: Hoe kunnen we een dergelijk denken ontwikkelen? Ons moderne intellectuele denken is niet bepaald gespiritualiseerd, het heeft juist alle spirituele wezen verloren en is een materieel denken geworden, een denken van 'dingen'.

Het is niet mogelijk het wetenschappelijke intellectuele denken te transformeren in een spiritueel denken, zonder een stap daar tussen. Er ligt een soort afgrond tussen ons gewone wetenschappelijke denken en het denken dat we een 'zuiver denken' noemen. Dit zuivere denken kan dan gespiritualiseerd worden. Het gewone wetenschappelijke denken volgt de zintuigen en houdt zich wakker door erop te leunen. Het berust op bewijs en het heeft een materiële logica en een 'no-nonsense' vorm. Er wordt geen enkele stap opzij gezet naar gedachten die op zichzelf staan, zonder zintuigbewijs.

Spiritualisering ligt 'achter' het zuivere denken, dat helemaal geen zintuiginhoud nodig heeft. Wanneer we dus besluiten dat we het gespiritualiseerde denken willen ontwikkelen, zullen we de afgrond moeten 'opvullen', of een brug er over heen moeten bouwen, of vleugels moeten laten groeien om er overheen te kunnen vliegen. Als we alleen maar gedachten zouden ontwikkelen die zintuigvrij zijn, dan zouden we nog niet dit zintuigvrije zuivere denken hebben dat we 'gespiritualiseerd' noemen.

Wanneer we naar de wortels van ons intelligente denken teruggaan dan vinden we in de geschiedenis van de filosofie een markante figuur, die de eerste mens lijkt te zijn die pogingen doet om de mensen te leren zelf te denken: het is Socrates. Maar wanneer we dan de inhoud van deze dialogen bestuderen - die door Plato werden opgeschreven - vinden we nog steeds thema's die ver verwijderd zijn van ons huidige rationele denken.

Na Plato komt Aristoteles, die de grondslag gelegd heeft van de kennis van wat logisch denken precies is. Maar daarnaast had hij een uitgebreide kennis van de natuur en van de fysica zoals dat in die tijd mogelijk was. Uiteraard lacht de moderne fysica om de fouten in zijn werk, maar met de middelen die er in die tijd waren kwam hij toch heel ver.

Als filosoof schreef hij niet alleen werken over de logica. Hij schreef ook een werk dat wetenschap is, maar niet in een fysieke zin, geen fysica. Aristoteles was van mening dat de wetenschap van de natuur, van de fysica, onmogelijke is zonder deze andere wetenschap die niet fysisch is. Het is een wetenschap die naast de wetenschap als het ware meeloopt, die boven alle wetenschap uitgaat, omdat alles zijn oorsprong daarin heeft en er weer in terugkeert. De wetenschapper moet immers zijn werk op de juiste manier doen. Daarom heeft hij een wetenschap nodig, die meer is dan wetenschap. Wanneer we deze wetenschap een naam willen geven, zouden we moeten zeggen dat deze boven de wetenschap uit gaat, in het Grieks zou dat zijn: Metafysica. In dit werk van Aristoteles met die naam, waarin een visie op de pasgeboren, rationele logica werd ontwikkeld, vinden we nog een mogelijkheid om te ontdekken wat intelligent denken eigenlijk is. We moeten innerlijk actief worden en het is nogal lastig voor onze luie zielen die gewend zijn aan een denken dat heel losjes met de dingen meedenkt. Uiteraard kunnen we ook deze teksten van Aristoteles op die losse manier lezen, oppervlakkig en snel, en er dan niets aan hebben. Maar wie een diepe liefde heeft voor deze hoogste menselijke kwaliteit, voor de ware intelligentie, zal een waarachtig geluk en een genade voelen bij het lezen - en beleven van wat in de ziel gebeurt door het denken bij het lezen - van de metafysica van Aristoteles.

Hij begint dit werk met een voorwoord. Ik citeer de eerste alinea.
'De opgave van de wetenschap die gericht is op het onderzoeken van de waarheid, mag men wel in een bepaald opzicht als moeilijk, in een ander opzicht als makkelijk benoemen. Een teken daarvoor is al, dat geen enkele denker deze weliswaar op volkomen treffende wijze bereiken kan, geen enkele deze echter volkomen missen kan, maar altijd toch tenminste iets naar voren weet te brengen wat in overeenstemming is met de natuur van de zaak, en dat, wanneer ook de afzonderlijke persoon de waarheid helemaal niet of maar een beetje vat, toch uit het samenwerken van allen tenslotte een zeker quantum van weten ontstaat. Wanneer het dus iets te beteken heeft als we met het spreekwoord zeggen: een goede schutter mist wel eens een schuurdeur!  - dan zal in deze zin onze opgave altijd gemakkelijk zijn. Dat men echter heel wel met het deel het doel kan bereiken en toch aan het geheel mislukken kan of omgekeerd doet de moeilijkheid blijken. Het zou namelijk ook nog zo kunnen zijn dat de grond van de moeilijkheid die zich dus in tweevoudige zin toont, veel minder in het object ligt dan in ons zelf. Want zoals het oog van de vleermuis zich verhoudt tot het daglicht, zo verhoudt zich het denkende vermogen van onze geest tot de objecten, die van nature en op zich onder alles wat bestaat juist het meest lichtvolle zijn.'

We kunnen zo'n klein stukje tekst op verschillende manieren lezen. De betekenis is niet zo moeilijk te vatten. Maar wanneer we een onafhankelijk, helder en zuiver denken willen ontwikkelen, dan zouden we de beweging in de betekenis moeten zien te vinden. Dat gaat in dit eenvoudige voorwoord nog makkelijk. We vinden dan de muzikale werking van de gedachten die goed gecomponeerd zijn: de these, antithese en de synthese, de dialectische vorm, de beelden die in woorden gevat zijn. Dat zou een stap in de richting van het zuivere denken zijn, en dit denken kan worden gespiritualiseerd.

Het ontwikkelen van een helder en onderscheidend denken door Mieke Mosmuller