Hoe subjectief is het 'IK'?

Wanneer je je verdiept in het fenomeen van het menselijke Ik komt onmiddellijk de vraag op wie dat ik dan wel zou moeten onderzoeken. Wetenschappelijk kan een onderzoek alleen dan zijn, als het een objectief karakter draagt. Het Ik is het subject zelf, dus kan het eigenlijk niet onderzocht worden - behalve in algemene zin. Maar dat is onzinnig, want het kenmerk van het Ik is nu juist het volstrekt individuele. Dat zou betekenen dat een onderzoek van het Ik onmogelijk is, omdat het enerzijds altijd subjectief zal zijn, anderzijds subjectief moet zijn.

Zekerheid over de zin van zo'n onderneming zul je echter pas verkrijgen, wanneer je het eens probeert. Het hoeft niet in aanvang al een wetenschappelijk karakter te hebben. De eerste vraag die dan opkomt is: waar zegt een mens 'ik' tegen? Wat bedoelt hij als hij dat woord gebruikt?

Als je niet naar je ik kijkt en je spreekt het woord uit gewoonte uit, dan weet je natuurlijk echt wel wat je daarmee zegt. Zodra je je dat begint af te vragen lijkt de spiegel leeg. Dat komt omdat het ik onmiddellijk verschuift naar het centrum van het afvragen - en daarmee is het onderzoeksobject in het subject verdwenen, erdoor opgezogen. Het lijkt er in eerste instantie op dat het Ik geen object kan zijn, en dat je dus alleen maar zonder helder bewustzijn kunt weten wat je ermee bedoelt, wanneer je 'ik' zegt. Langs deze weg kom je niet verder.

Maar je kunt je ook afvragen: Is er ergens een innerlijk iets te vinden dat orde tracht te houden in de chaos van het beleven? Is dat 'iets' hetzelfde als alles wat je denkt, voelt en doet? Het is toch merkwaardig dat je het oneens kunt zijn met je eigen gedachten, gevoelens en daden.

Als we naar het dierenrijk kijken, dan vinden we dergelijke 'meningsverschillen' niet. Een dier leeft vanuit instinct en instinct is nooit tegen het instinct. In de mensen wereld is er echter niet alleen meningsverschil tussen de mensen onderling; er is ook intern verschil in mening. Denk maar eens aan de innerlijke conversatie na een wat moeilijke ontmoeting. Er bloeit dan een 'monologue interieur' op, waarin er één is die gehandeld heeft zoals hij dat heeft gedaan, en een ander die dat betreurt. Die vindt dat de één wel eens een beetje meer ad rem had kunnen zijn - of juist eindelijk eens wat milder.

Of je hebt een bepaald karwei geklaard en vraagt je naderhand af of je het wel zo hebt gedaan als je het wilde doen. Misschien kom je tot de conclusie dat het maar half werk was. Dan heeft het 'ik' een meningsverschil met het 'ik'. Je kunt niet zeggen dat degene die het werk heeft gedaan een andere is dan degene die het naderhand afwijst. De eerste zei tegen zichzelf 'ik', de tweede doet dat ook. Is het niet zo, dat de tweede dan de eerste als object heeft? Heeft het 'ik' zich dan niet uit zichzelf losgemaakt, om zichzelf onder de loep te nemen?

Er zijn nogal wat theorieën over deze dualiteit. Maar kunnen we niet eens alle theorie vergeten en innerlijk meebeleven wat daar gebeurt? Vanuit de theorie zou je kunnen menen dat je ernaar moet streven om alle strijd op te geven, en jezelf te reduceren tot een spontaan ik. Ofwel je zou kunnen menen dat je het toeschouwende 'ik' de alleenheerschappij moet toeschrijven, dat je aan de eisen ervan moet trachten te voldoen: Nooit spontaan doen wat je invalt, maar altijd twijfelen. Die theorieën laten we dus los, en we trachten te aanschouwen wat zich afspeelt. Je begint dan wel te zien dat het gebruik van de naam 'ik' wel heel onbewust verloopt, dat het een samenvatting is van allerlei ongeziene innerlijke processen, terwijl het 'ik' eigenlijk zich buiten die processen bevindt.

Is degene die honger en dorst heeft 'ik'? Is degene die de marathon loopt 'ik'? Is degene die de allochtoon als een ongewenste medemens ziet 'ik'? Is degene die gefrustreerd is door de voorsprong van een ander - op wat voor gebied ook - 'ik'? Is al dat egoïsme overeenkomend met 'ik'? Ego is dit zeker. Maar is dat ook altijd in overeenstemming met wat je bedoelt als je 'ik' zegt?

Dit zijn vragen waarop ik in de komende tijd dieper wil ingaan.


De kathedraal te Chartres, westelijk roosvenster: Het Laatste OordeelHoe subjectief is het 'IK'? door Mieke Mosmuller