Homo sapiens sapiens

Het is een fascinerende uitdrukking: homo sapiens sapiens. Deze wijst op het zelfbewustzijn van de mens, wijst erop dat de mens niet alleen is geboren om wijs te worden, maar dat er een wijsheid is die dit sapiens steeds meer volkomen maakt. Dat is de wijsheid waarmee de mens zichzelf kan kennen.

In het gewone dagelijkse leven hebben we een natuurlijk zelfbewustzijn. Dat is een gave van de natuur. Wanneer we wakker worden, weten we allemaal dat we er zijn. Het lichaam lijkt ons deze kennis over het bestaan te geven. Wanneer wij in slaap vallen dan vergeten we dat we bestaan, worden we weer wakker dan weten we dit opnieuw. Het lijkt er vanuit een fysiek gezichtspunt op dat dit 'sapiens sapiens' ons gegeven is door bepaalde activiteiten van de zintuigen en de hersenen.

Maar het weet hebben ervan dat je er bent kun je nog geen wijsheid noemen. We zijn begaafd met een nog hogere mogelijkheid om te weten dat we bestaan. Wanneer we de term 'sapiens sapiens' ernstig nemen - en ik weet uiteraard dat wat ik hier zeg bij sommigen op grote weerstanden stuit - dan vinden we een spannende idee over het mens-zijn. Want dat betekent dat we niet alleen de mogelijkheid hebben te weten dat we bestaan, maar dat we daar bovenuit de mogelijkheid hebben te weten dat we steeds wijzer en wijzer kunnen worden en te weten dat we deze kennis van onszelf kunnen hebben op een wijze manier: 'sapiens sapiens'.

Vanaf het moment dat ik mij dit bewust werd voelde ik een soort morele bewogenheid. Het betekent immers dat er een mogelijkheid bestaat om zicht te krijgen op de toenemende wijsheid van de mens. Dan hebben we echter ook het vermogen om het gebrek aan wijsheid te zien, de afwezigheid of het tekort aan het kennen van de waarheid.

Ik zie als de eerste stap op de weg van homo sapiens naar homo sapiens sapiens dat de mens zich bewust wordt dat hij iets mist. Ik bedoel dat het voor de mens mogelijk is om zeker te weten dat hij een bepaald inzicht, of een bepaalde kennis of waarheid niet bezit. De eerste waarheid die de mens met zekerheid kan hebben is: Ik ken de waarheid in een bepaalde situatie, of in een bepaalde wetenschappelijke vraagstelling, of in een bepaald politiek probleem niet. Dat is weliswaar een negatieve waarheid, maar toch een waarheid. Het is de eerste les in het wijs worden ten aanzien van de wijsheid, dat je leert om je bewust te zijn wanneer je iets niet volledig kunt weten, wanneer je kennis incompleet is.

De weg waarlangs we kunnen leren om eerlijk tegenover onszelf te zijn met betrekking tot wel of niet in bezit zijn van de waarheid is, dat we leren bewust te zijn dat we er zijn, maar niet alleen als een fysiek bestaand wezen, maar tevens als een kennend moreel wezen. Dit bewustzijn kan meer en meer helder en gedifferentieerd worden, een groeiende wijsheid van menselijke wijsheid, die dan een morele wijsheid is.

Je ontwikkelt een nieuw zintuig, een wijs zintuig dat geschikt is om de wijsheid gewaar te worden. Door de ontwikkeling van dit zintuig vind je het ware begrip van wat geloof wordt genoemd. Wanneer we een helder begrip van geloof kunnen vinden, kunnen we leren om te onderscheiden tussen een waarheid waarin je gelooft en een waarheid waarvan je zeker bent. Dit is niet een gewaarzijn dat gelijkenis heeft met wat genoemd wordt 'mindfulness', het is veeleer een 'gedachtenvol denken', dat in iedere stap die gezet wordt in helderheid toeneemt.
Het tweede 'sapiens' brengt ons op een hoger niveau dan het uitsluitend fysieke menselijke niveau. Het menselijke denken wordt tot wijsheid van het wijs-zijn.

Dat is wat we moeten ontwikkelen om zeker te zijn dat we de waarheid zoeken in de laag van denken die werkelijk behoort tot de morele menselijkheid. Het is een zelfbewust denken waarin wij kunnen leren te onderscheiden tussen enerzijds de waarheid en anderzijds de twijfels of het tot dan toe onbewuste geloof dat onze waarachtigheid versluiert. We hebben deze onderscheidingen nodig om tot een bewustzijn te komen over de verschillende lagen waarin je kunt denken - of gedacht worden.

In de volgende tekst wil ik trachten erop te wijzen hoe de wetenschap gedeeltelijk gebaseerd is op geloof en niet alleen op bewijs.


Annunciatie, Engel van Fra Angelico (rond 1450).Homo sapiens sapiens door Mieke Mosmuller