Proces en Inzicht

Afgelopen zaterdag heb ik in Burcht bij Antwerpen gesproken over het 'denken' van de computer tegenover het menselijke denken. Om dat te kunnen doen is het uiteraard noodzakelijk dat aan een dergelijke dag een studie van het werken van de computer ten grondslag ligt. Dat is een buitengewoon interessant en leerzaam thema. Omdat iedereen met het apparaat werkt - ik uiteraard ook - wil ik er hier een paar woorden over zeggen. Want zoals de huidige mens zonder meer aanneemt dat DNA precies dat is wat de wetenschap ons leert, zonder verder zelf te onderzoeken wat de kennis ervan nu precies behelst, zo is de computer, de iPad of de smartphone onze verlengde kennisbron geworden, zonder dat nog een besef bestaat, wat het apparaat precies doet. De computer hangt in zoverre met het DNA samen, dat de vergaande kennis van het DNA en het onderzoek van het individuele patroon zonder computer niet mogelijk is.

Het menselijke denken leidt tot inzicht, tot begrip. Dat is iets wat als het ware het doel is van elk denkproces. Inzicht is veel meer dan een vaststelling of een resultaat van een ingewikkelde berekening. Wanneer je een ellips ziet, en je weet dat een dergelijk vorm 'ellips' heet, dan kun je telkens wanneer je zo'n vorm ziet vaststellen dat het een ellips is, zo op het eerste gezicht. Maar dat is nog lang niet een inzicht. Ook de begripsbepaling is nog niet het inzicht:

Een ellips wordt gevormd door alle punten waarvoor de som van de afstanden tot twee gekozen punten, de brandpunten, een vaste waarde heeft. Zo'n bepaling kun je uit je hoofd leren, je kunt de procedure van de constructie door en door kennen en uitvoeren - en dan toch niet inzien wat een ellips nu eigenlijk is. Als je eenmaal in jezelf hebt leren kennen wat inzicht is, dan herken je ook wanneer het er niet is.

Wanneer je het inzicht hebt, kun je van daar uit een instrument bedenken - zoals een passer voor het trekken van een cirkel - waarmee je helemaal vanuit het inzicht de vorm kunt 'trekken'. Je kunt daarvoor een plankje nemen en de brandpunten met twee spijkertjes markeren. Dan neem je een draad die je met de uiteinden vastmaakt in de brandpunten en vervolgens trek je met een potlood de draad strak en kun je een lijn tekenen, die dan niet anders kan dan een ellips worden. Ook dit kun je nu nadoen, zonder inzicht. Maar je kunt niet het instrument bedenken zonder het inzicht te hebben.



Nu kun je als het ware radeloos worden door het feit dat er mensen zijn die niet (willen) inzien dat je een computer heel goed kunt programmeren om een ellips te tekenen - dat het inzicht in het wezen van de ellips echter uitsluitend bestaat bij de mens die dat programma moet denken. Natuurlijk kan een programmeur ook weer de aanwijzingen opvolgen, zonder zelf het inzicht te hebben. Maar in de oorsprong van het hele proces staat toch de mens die het inzicht heeft. Daartoe is een computer niet te programmeren. Er zijn veel mensen die dat vanuit hun aard onmiddellijk zullen bevestigen, anderen die menen dat een computer zoiets wel kan 'leren'.

Belangrijk zou echter zijn dat de mens echt vanuit inzicht ook daarover zou kunnen beslissen: Een mens heeft vermogen tot inzicht, een computer, hoe geavanceerd ook, kan tot schijnbaar onnavolgbare intellectuele prestaties worden gebracht - inzicht zal het apparaat niet kunnen hebben, ook niet met 'biochips' of wat er in de toekomst nog allemaal verborgen ligt. Waarom niet? Inzicht berust niet op een procedure, een proces, maar is een genadevolle opening voor de geest, een 'epifanie'. Elk inzicht, al is het nog zo eenvoudig, overstijgt elke procedure - hoewel het eruit voort komt. Inzicht is intuïtie van de geest. En het werktuig van de geest is het "IK".

Agrippa von Nettesheim (1486 - 1535)Proces en Inzicht door Mieke Mosmuller