Schenkende deugd

Het lijkt een moraal-vrije innerlijke daad, dit vatten van de innerlijke activiteit van het denken door het denken. Het lijkt een technische, filosofische vaardigheid die kan worden verworven wanneer je maar hard genoeg poogt. Niets is echter minder waar. Om onszelf los te maken van ons innerlijke middelpunt en een plaats in te nemen op een omtrek die ook nog steeds in beweging is, vraagt om een overwinning op de angst voor het bewust verlaten van het lichaam - dat is iets wat werkelijk in overeenstemming met het sterven is. Natuurlijk is het niet de dood die erop volgt, maar het gevoel is wel zo - het verlaten van de hersenen die ons houvast zijn in het denken, in het bewustzijn. Het is de eerste afgrond die moet worden overbrugd en we hebben deugden nodig om dat te kunnen.

Het ik en de ziel hebben een kracht in zichzelf nodig om bewust te kunnen zijn buiten de hersenen. Deze kracht is nu precies de 'deugd', de morele kracht. In het seminar in Burcht bij Antwerpen afgelopen zaterdag bestudeerden we de deugden, zoals deze werden geleerd door Plato, Aristoteles, Paulus, Thomas van Aquino en Rudolf Steiner. Rudolf Steiner gaf in zijn Filosofie der Vrijheid een soort 'organon' van de vrijheid en de moraliteit. In zijn werk over Friedrich Nietzsche geeft hij een grondleggende voorwaarde voor de vrije moraliteit. Hij is beslist geen Nietzsche-aanhanger, maar een belangrijk punt in het werk van Nietzsche is in overeenstemming met Steiner's inzicht in de vrije moraliteit. Dit is de overvloed aan vitaliteit die een criterium is voor het goede. Goedheid geeft kracht en macht, vreugde en vrede. Het kwaad, gezien in dit perspectief, gaat samen met verlies aan vitaliteit, met vernietiging, met verdriet en strijd. Zo zouden we goedheid kunnen zien als een levenskracht die voeding nodig heeft. De behoefte aan deze voeding wordt op dezelfde wijze gevoeld als alle instinctieve behoeften. De mens heeft een verheven menselijk instinct. Steiner schreef hierover als volgt: (GA 5, p. 89).
'Omdat de Dionysische geest uit zichzelf alle impulsen haalt voor zijn daden en geen uiterlijke macht gehoorzaamt, is hij een vrije geest. Een vrije geest volgt slechts de eigen natuur. Nu wordt in het werk van Nietzsche slechts over instincten gesproken als de impulsen van de vrije geest. Ik geloof dat Nietzsche hier met een naam een hele reeks van impulsen heeft samengevat, die om een meer in de details voerend beschouwing vragen. Nietzsche noemt zowel de bij de dieren aanwezige aandriften tot voeding en zelfbehoud instinct, als ook de hoogste aandriften van de menselijke natuur, bijvoorbeeld de drijfveer naar kennis, de drijfveer om naar morele maatstaven te handelen, de drijfveer om van kunstwerken te genieten enzovoort. Nu zijn weliswaar al deze drijfveren uitingsvormen van een en dezelfde gronddrift. Maar ze vormen toch verschillende trappen van ontwikkeling van deze kracht. De morele driften zijn bijvoorbeeld een bijzondere trede in de instincten. Al kan ook worden toegegeven dat deze slechts hogere vormen van zinnelijke driften zijn, ze treden toch op een bijzondere wijze bij de mens op. Dit blijkt uit het feit dat het de mens mogelijk is om handelingen te voltrekken die niet direct op zinnelijke instincten terug te herleiden zijn, maar die slechts op die drijfveren die juist als hogere vormen van het instinct moeten worden gekarakteriseerd. De mens verschaft zich de aandriften tot het handelen die niet uit zijn zinnelijke driften af te leiden zijn, doch slechts uit het bewuste denken.

Hij neemt zich individuele doelen voor maar hij doet dat met bewustzijn. En het is een groot verschil of hij een onbewust ontstane en pas achteraf in het bewustzijn gekomen instinct volgt, of een gedachte die hij tevoren met het volle bewustzijn heeft voortgebracht.'

Na het lezen van Steiner's boek over Nietzsche schreef ik: Het uitleven van de willekeur van het individu kan bij Steiner wel, omdat daar het goede Ik willekeur kan zijn. Bij Nietzsche kan het vernietigings-ik, het slechte ik, tenslotte de drager van de willekeur worden, omdat er geen onderscheid wordt gemaakt in de verschillende trappen van instinct. Het slechte ik wil alles vernietigen wat niet 'ik' is.

Hier volgt een citaat uit het werk van Nietzsche, waarin we kunnen aanvoelen wat het was dat Steiner zo heeft aangetrokken in Nietzsche.
Uit: Friedrich Nietzsche, Zo sprak Zarathustra. Over de schenkende deugd.

'Wanneer uw hart breed en vol werkt, gelijk de stroom, een zegen en een gevaar voor de omwonenden: daar is de oorsprong van uw deugd.
Wanneer u verheven bent boven lof en kritiek en uw wil alle dingen wil bevelen als een wil van een liefhebbende; daar is de oorsprong van uw deugd.
Wanneer u het aangename veracht en het zachte bed, en u van het weke niet ver genoeg af kunt bedden: daar is de oorsprong van uw deugd.
Wanneer u willenden bent van één wil, en deze ommekeer van alle nood ook noodzakelijkheid heet: daar is de oorsprong van uw deugd.
Waarlijk, een nieuw goed en een nieuw kwaad is zij! Een nieuw diep ruisen en een stem van een nieuwe bron!
Macht is zij, deze nieuwe deugd: een heersende gedachte is zij en om haar heen een slimme ziel: een gouden zon en om haar heen de slang der kennis.'


Kyriotetes en Exusiai (Dominationes et Potestates), Koepel van het Baptisterium in Florence. The Kyriotetes zijn de wezens van wie de eigenlijke 'schenkende deugd' komt.Schenkende deugd door Mieke Mosmuller