Oordelen en de neiging tot het boze

Doorgaans kijken we in de medemens naar het goede, maar het liefst ook naar het slechte. We oordelen daarover, maar moeten tegelijkertijd toegeven dat we zelf ook een slechte kant hebben. In feite zie je dat je als mens een dubbele natuur hebt en da het zo zou moeten zijn dat je met je verstand een bondgenootschap sluit met je geweten, met je moraliteit, zodat je je dan in de richting van de menselijkheid zou ontwikkelen. Het adagium 'Verbeter de wereld, begin bij jezelf' geeft de beste mogelijkheid weer om tot vrede te komen, maar dan moet iedereen de moed vatten zich te verdiepen in de slechte kant van zijn eigen wezen.Bekijk video op YouTube

Daar kun je natuurlijk niet onderuit, dat de mens niet alleen een moreel hoogstaand wezen kan zijn, maar dat in ons mensen ook het verschrikkelijk boze als mogelijkheid aanwezig is. Ja, ik heb de vorige keer een pleidooi gehouden voor een positieve blik op de medemens, ervan uitgaand dat eigenlijk in ieder mens het beste schuilt, al komt het er natuurlijk lang niet altijd uit, maar dat je je zou kunnen verdiepen in de hoge morele kwaliteiten van je medemens. En toen ik dat had gesproken, toen voelde ik naderhand de behoefte om daar een zeker evenwicht in te brengen en ik zal dan vandaag meer de nadruk leggen op de andere kant in de mens. Want daar kun je natuurlijk niet onderuit, dat de mens niet alleen een moreel hoogstaand wezen kan zijn, maar dat in ons mensen ook het verschrikkelijk boze als mogelijkheid aanwezig is. En we leven in een tijd, misschien is die tijd eigenlijk wel altijd op aarde zo, waarin je heel veel berichten krijgt die erop wijzen dat in de mens het boze aanwezig is, dus je kunt er echt niet omheen. Wanneer je nu naar de berichten kijkt, luistert, over de oorlog, dan - nou ja als je er dan vanuit gaat dat het ook allemaal echt zo ís, wat je aan berichten krijgt dat laat ik maar even buiten beschouwing - dan zie je toch dat de meest verschrikkelijke dingen gebeuren en het is natuurlijk toch altijd wel zo dat die verschrikkelijke dingen aan de aanvallende kant meer duidelijk zijn dan aan de verdedigende kant, dat is in alle oorlogen altijd zo geweest en dat zie je nu weer. Maar ik had dus de behoefte om vandaag dan wat meer de boosheid, het kwade in de mens in ogenschouw te nemen en je ziet dan eigenlijk dat wanneer een mens in een bepaalde situatie gebracht wordt waarin de oorspronkelijke neiging tot het goede niet kan opbloeien, wanneer de omstandigheden zo zijn dat het helemaal niet gaat, dat dan de meest lage driften naar voren kunnen komen en dat die zich ook werkelijk echt kunnen uitleven. Je kunt je voorstellen dat dat door een groepsgebeuren nog eens extra ondersteund wordt. Dat wat betreft een oorlogssituatie. Maar we hebben in onze tijd natuurlijk ook te maken met heel veel berichten over gedrag van mensen in het min of meer gewone leven, waar dan toch ook grenzen worden overschreden waar je echt van staat te kijken. En blijkbaar is dat niet voor iedereen zo duidelijk, die grens, of is het daar ook weer zo dat je onder bepaalde omstandigheden - bijvoorbeeld doordat je heel erg veel gedronken hebt of doordat je in een groep bent waar bepaalde stemming toeslaat - dat je tot dingen komt die je naderhand toch ook wel betreurt. Hoewel je soms ook het idee krijgt dat mensen daar ook nog wel trots op zijn. Dat misschien zelfs ook als een soort trofee met zich meedragen. Ik weet niet in hoeverre dat dan ook echt het geval is. Maar het is wel duidelijk dat wanneer je naar de mens kijkt, dat daar echt niet alleen een impuls tot het goede in leeft, maar dat die neiging tot het kwaad - ik vermoed in ieder mens - kan worden wakker geroepen. Alleen hangt het er natuurlijk van af, hoe sterk is de mens in zijn besef van goed en kwaad en in die beheersing van de lagere krachten die zo gemakkelijk als een storm in mensen kunnen opsteken. Ik vraag me dan bijvoorbeeld ook af, wanneer je naar de politiek kijkt. We hebben nu een aantal jaren geleden onder corona, maar we hebben ook geleden onder de politiek die daar de stem had, en ja u zult wel weten dat ik daar niet altijd me positief over heb uitgelaten over wat de politiek doet, heeft gedaan, in die hele coronaproblematiek. Maar wanneer je dan naar de mensen kijkt, de leiders, dan vraag je je toch wel werkelijk af: Hebben die mensen nooit een vraag in zichzelf naar wat dit in hogere zin te betekenen heeft? Hebben ze echt helemaal geen geloof in bijvoorbeeld een leven na de dood, waarbij je je moet voorstellen dat je na de dood tegenover een oordeel komt te staan? Hoe werkt dat bij de mens? Negeert hij dat bij zichzelf? Of heeft hij die stem niet? Is er zo’n grote overtuiging dat het leven ophoudt bij de dood, dat je in feite in je leven alleen je fatsoen bewaart omdat je angst hebt voor je superieuren, of angst hebt voor de politie of de rechter of weet ik wat, maar niet omdat je in jezelf een vermoeden hebt dat je uiteindelijk voor een heel ander soort gerecht komt te verschijnen, waar je toch zult moeten uitboeten wat je andere mensen hebt aangedaan? Ik kan me niet voorstellen dat het niet bij mensen opkomt. Maar het lijkt erop dat het niet het geval is, dat het toch mogelijk is dat je in een bepaalde gang van zaken wordt meegesleept of zelfs die gang van zaken op gang brengt en dat je die overwegingen niet hebt. Ik heb, ik denk dat dat ongeveer een jaar geleden is geweest, het kan ook nog wel wat langer zijn, een propagandafilm gezien over het world economic forum. Dat was een film waarin in een bepaald jaar een filmploeg is toegelaten en daar heel veel opnames zijn gemaakt van wat daar allemaal gebeurt, en er waren ook filmopnames van Klaus Schwab. En eigenlijk, wanneer je die man aan het werk ziet, dan is het bij mij zo dat ik daar eigenlijk een nogal betrokken oudere man aan het werk zie, die ook wel een aantal ideeën heeft waar je vanuit algemeen menselijke zin heus geen nee tegen zegt. En toen hij op een gegeven moment geïnterviewd werd, vroeg de ondervrager of hij op papier wilde schrijven in één woord wat hij nou eigenlijk ziet als de grondoorzaak van alle problematiek in de wereld. Nou hij had geen aarzeling, hij pakte het schrijfgerei en schreef daar onmiddellijk op: egoïsme. Nou ja je kan niet zeggen dat hij daar ongelijk in heeft en je vraagt je dan bij zo iemand af: die is nu tientallen jaren bezig geweest met dit waar we nu voor staan om dat voor te bereiden, heeft een heel, nu laat ik maar zeggen, stelsel van idealen in zijn ogen die hij verwerkelijkt zou willen zien en waarbij hij denkt: Als dat nu zou kunnen gebeuren in de wereld, dan zou de wereld een ander aanzien en een andere werking krijgen. Bij zo iemand vraag je je dan toch werkelijk af: meent hij dit nou? Of .. is dit iemand die tot in zijn merg overtuigd is dat hij met zijn systeem, zal ik maar zeggen, de problematiek in de wereld een eind zou kunnen oplossen, of is het een ander proces dat daar speelt en is het dan zo dat zo iemand als het een ander proces zou zijn, dat die niet dan toch af en toe, ouder wordend, richting het sterven gaand, zich afvraagt: Heb ik het wel goed, doe ik het wel goed? Er komt heel veel kritiek, kun je dan standhouden in je morele zekerheid of in je neiging tot het boze? Er zijn twee mogelijkheden, tegen alle verdrukking in. Nu ja dat zijn vragen, die ik me in ieder geval wel stel en ik vind het raadselachtig hoe ik dit moet opvatten. Ik kan niet zomaar, wanneer ik zo iemand zie, hem direct veroordelen als een grote misdadiger. Maar ja, als je ziet wat daar op het programma staat, dan zijn daar nogmaals een aantal punten waarvan je zegt, ja dat kan je natuurlijk niet afkeuren, maar wanneer je bijvoorbeeld kijkt naar het concept van de vierde industriële revolutie - ja voor mij is dat dan toch een optreden van het puur boze door een mens heen en hij heeft ook een aantal mensen in zijn gevolg waarvan je dan denkt, ja hoe kan het bestaan dat iemand zulke ideeën heeft. Nou ja, dat zijn dus raadsels, waar je voor staat. 

We hebben, wij, toen we jong waren, was er een film uitgekomen die kun je nog steeds op Youtube zien, helemaal, en dat was een film van Bert Haanstra. Hij heeft die film gemaakt en de titel meegegeven “Bij de beesten af” en je ziet dan hoe in het dierenrijk uiteraard een beestachtig gedrag heerst, maar ook heel vernuftig. Dat het instinct van het dier zodanig is dat daar dingen worden gepresteerd die wij als mensen nog lang niet kunnen nadoen. Maar van moraliteit is geen sprake, het is een soortgebeuren en een instinctgebeuren en dat dier leeft dat eigenlijk min of meer onschuldig uit. En daartegenover stelt Bert Haanstra dan de mens die begaafd is met verstand en hij laat zien hoe het vernuft bij de mens het dierlijke in de mens ongelooflijk kwaadaardig kan maken. Dus wat bij een dier eigenlijk niet mogelijk is, want die leeft alleen maar zijn instinct uit, dat wordt bij de mens wel mogelijk wanneer dat instinct samengaat met het verstand, met de slimheid. En met die slimheid wordt het dan mogelijk om dingen voor elkaar te brengen die onvoorstelbaar zijn. Daar zie je dan een aantal voorbeelden van en iedere keer afwisselend met de beelden uit het dierenrijk. Zeer onthullend en ook waar. Je kan alleen maar dan denken: de mens is nog meer dan alleen een vernuftig dier, die heeft nog een mogelijkheid om naar het geweten te kijken, daar hebben we het de vorige keer over gehad en dat maakt dat een mens wel degelijk boven dat slimme kwaadaardige uitstijgt. Je ziet alleen wel dat je als mens een dubbele natuur hebt en dat je een problematisch wezen bent en dat het toch zo zou moeten zijn dat je met je slimheid, met je verstand, een bondgenootschap zou moeten sluiten met je geweten, met je moraliteit. Ik denk dat je dan pas echt in de richting van de menselijkheid zou kunnen komen. Iets anders, wat ik als scholier heb meegemaakt, dat was dat wij ons moesten verdiepen in één Romeinse keizer bij uitstek en dat was keizer Augustus. En nu was keizer Augustus niet de slechtste keizer, dat was best een acceptabele heerser, hoewel er natuurlijk ook allerlei dingen gebeurd zijn die tot de kwaadaardigheid horen. Maar als je dan moest lezen hoe deze keizer Augustus uiteindelijk op de troon gekomen is, dat is werkelijk onvoorstelbaar, wat daar aan intriges en vergiftigingen en werkelijk onvoorstelbare gemeenheden aan vooraf is gegaan, wat niet eens de keizer zelf geweest is die dat doet maar bijvoorbeeld zijn moeder, die graag wilde dat hij op de troon kwam. Dat zijn van die voorbeelden, waarin je kunt beleven wat er ook in de mens schuilt en ik denk dat er maar een mogelijkheid is en dat wordt met een gemeenplaats uitgedrukt en dat is “verbeter de wereld, begin bij jezelf”. Dat is echt waar, want wij kunnen de wereld niet verbeteren. Als je dat ziet, dat is gewoon belachelijk. De kritiek die mensen overal uiten op oorlogvoerende mogendheden en zich verdedigende mogendheden, op processen die daar gebeuren terwijl je comfortabel in je leunstoel zit, hoe wil je daar een oordeel over hebben, je weet niet eens of het waar is wat je voorgeschoteld krijgt. Je kunt daar, ja je kunt wel zeggen dat mag niet en het moet anders en we zullen ze enzovoort maar je kunt niks. Maar wat je wel kunt is bij jezelf te rade gaan en eens een keer kijken hoe ben ik eigenlijk zelf? Je hoopt natuurlijk als je jong bent bij God dat je nooit in zo’n oorlogssituatie terecht komt en dat je nooit in de positie zal hoeven te komen dat je werkelijk moet kiezen tussen bepaalde dingen, bepaalde standpunten die je dan misschien openlijk zou moeten innemen en gedrag dat je zou moeten afwijzen terwijl je moet enzovoort. Maar wij hier in Europa hebben nog de comfortabele positie dat we in onze leunstoel daarover na kunnen denken en ik geloof wel dat dat nodig is, dat we aan de ene kant ons verdiepen in aan de ene kant de moraliteit van de medemens en aan de andere kant in de slechtheid van het eigen wezen. Van jezelf echt. En dan zul je misschien zeggen nou ja, overdreven. Nee, als je echt op jezelf zou letten, dan zou je in heel kleine gedachten, in minuscule gevoelentjes in wilsimpulsjes, zou je van alles ontdekken waarvan je zou zeggen, ja als dat uitgroeit dan ben ik ook zo iemand die zich te buiten gaat in onvoorstelbare slechtigheid. Nou ja, dat wilde ik tegenover de oproep om je te verdiepen in de morele mens vandaag stellen. En ik wil dat afsluiten met een zin uit het Lukas evangelie, daarin komt een overste naar Christus toe en die zegt: Goede Meester - en dan stelt hij zijn vraag. En voordat Christus die vraag beantwoordt, zegt Hij: wat noemt gij mij goed? Alleen God is goed. 

Als je daar over nadenkt, dan zul je toch moeten zeggen: Als zelfs Christus die in een mensenlichaam op aarde is zich verweert tegen het predicaat goed, hoe moeten wij dan ooit van onszelf menen dat we goed zijn.