Vrijheid: het groepsdenken en het zelfstandige denken

We zien het steeds vaker gebeuren dat individuele mensen met een uitgesproken mening zich, naar het schijnt, makkelijk laten overhalen zich te conformeren naar de heersende idee van een groep. Het zou natuurlijk het voortschrijdende inzicht van dat individu kunnen zijn, wat maakt dat die zich bedenkt, maar er zijn legio voorbeelden waarbij het debat een onverwacht verrassende wending neemt. Om je los te maken van een denken dat zich vanuit een groep opdringt heb je een krachtig zelfstandig denken nodig. Een denken dat zich los van meningen van anderen vormt, een denken dat vrij is. Dit vrije zelfstandige denken moeten we oefenen, trainen zelfs. In dat vrije zelfstandige denken vinden we tenslotte de vrijheid die we in deze tijd nodig hebben. Bekijk video op YouTube

Begin deze week werd de inhoud van een videoboodschap gepubliceerd, in het Nederlands dagblad, als openingsspeech voor een vergadering van de mensenrechtenraad van de Verenigde Naties. Die videoboodschap werd gesproken door de secretaris-generaal van de Verenigde Naties Antonio Guterres. Ik citeer een paar kleine stukjes uit dat bericht.

“Landen gebruiken corona maatregelen als voorwendsel om mensenrechten te beperken. Anders denkenden en onafhankelijke media wordt het zwijgen opgelegd, waarschuwt de secretaris-generaal van de Verenigde Naties Antonio Guterres. Onder het mom van coronabestrijding worden basisvrijheden afgeschaft, aldus de secretaris generaal. Guterres noemt geen namen maar volgens de VN leider worden in bepaalde landen strenge veiligheids- en noodmaatregelen afgekondigd om zogenaamd de coronacrisis te bestrijden. Feitelijk misbruiken de machthebbers de corona pandemie zodat de meest fundamentele vrijheden van burgers verdwijnen. Hij spreekt over een vicieuze cirkel aan schendingen. Guterres wijst op het uithollen van verkiezingen, het onderdrukken van de oppositie, mensenrechtenactivisten, journalisten, advocaten en zelfs gezondheidsmedewerkers worden gearresteerd, vervolgd, geïntimideerd of in de gaten gehouden omdat ze coronabeperkingen bekritiseren of juist het gebrek aan maatregelen aan de kaak stellen.”

Verder spreekt hij over de digitale technologie en zegt:

“De covid-19 infodemie heeft over het algemeen de alarmbellen doen rinkelen over de groeiende reikwijdte van digitale platforms en het gebruik en misbruik van gegevens. De VN chef was bezorgd over het feit dat van ieder van ons een enorme bibliotheek van informatie wordt aangelegd. Hij wees erop dat gedragspatronen worden verhandeld en verkocht als termijncontracten. Onze gegevens worden ook gebruikt om onze percepties te sturen en te manipuleren. Zonder dat we ons daar ooit van bewust zijn, zei Guterres. Overheden kunnen die gegevens misbruiken om het gedrag van hun eigen burgers te controleren, waarbij de mensenrechten van individuen of groepen worden geschonden. En dan zegt hij: dit alles is geen science fiction of een voorspelling van een tweeëntwintigste eeuwse dystopie, het is hier en nu en het vereist een ernstig debat.”

Ik vond dat weer een sensationele mededeling, want eigenlijk kun je zeggen dat de complotdenkers hier een steun in de rug krijgen van de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, namelijk dat in ieder geval een deel van de gedachten van complotdenkers volledig op hun plaats zijn, en dat het niet gaat om een dystopie of een science fiction voorstelling voor de tweeëntwintigste eeuw of nog verder, maar dat het iets is wat zich nu, hier en nu, afspeelt. De vraag is dan altijd: waar komen deze woorden van Guterres nou precies vandaan. Is het zo dat de zorg die hij uitspreekt ook werkelijk in zijn hart als zorg leeft, of zijn het toch meer woorden die op dit moment wel gesproken moeten worden. Dat is altijd de vraag. Maar op zich is het toch een heel bijzondere gebeurtenis dat dit zo wordt uitgesproken, want we hebben tenslotte in de afgelopen week te horen gekregen dat bijvoorbeeld het Vaticaan besloten heeft dat wie zich niet laat vaccineren moet vertrekken. Dat is, als die mededeling op waarheid berust, dat is altijd wat je erbij moet denken, dan is dat natuurlijk toch wel het eind van de geloofwaardigheid van het instituut dat daar zetelt. Verder lazen we dat Israel een vaccinatieplicht gaat invoeren en dat ook Indonesië dat doet. In hoeverre Guterres ook de Europese landen op het oog heeft, bijvoorbeeld Nederland, dat is niet duidelijk. Het zou kunnen zijn dat hij meer spreekt over landen als China, maar we weten natuurlijk zelf, die hier leven, dat er met de corona pandemie tussen aanhalingstekens, maatregelen worden genomen die in de geschiedenis ondenkbaar zijn. Het is dan altijd de vraag: zijn de regeringsleiders die die maatregelen over de bevolking uitspreken zijn die regeringsleiders nu eigenlijk in wezen crimineel, zijn dat misdadigers, doen die met opzet het volk zo’n grote schade, of is het zo dat ze in een bepaalde denk-stroom terecht zijn gekomen waar ze helemaal niet meer uit kunnen komen omdat ze het zicht op de werkelijkheid verliezen. Dat blijft voor mij altijd nog een vraag, de ene keer is het antwoord meer geneigd naar de ene kant en de andere keer denk je het kan toch eigenlijk niet zijn, het zal toch wel een groepsdenken zijn wat op een gegeven moment een soort onontkoombaarheid teweegbrengt. Maar feit is, dat het effect van de coronamaatregelen wel crimineel is. En ik geloof dat het heel belangrijk is, dat wij als mensen ervoor zorgen dat we niet het verlangen in ons dragen om bij een bepaalde groep te behoren. Voor de waarheidsontplooiing in je hart is het noodzakelijk dat je zelfstandig bent en ik heb net als u vernomen dat in de eerste kamer bij de stemming over de nieuwe wet ik geloof ‘verplaatsing in de open lucht’ dat er nogal wat mensen waren die eigenlijk helemaal niet voor wilden stemmen maar die toch ‘over de streep zijn getrokken’. Dat vraag je je dan af, wat gebeurt er in zo’n gezelschap waardoor mensen die in hun hart hoogstwaarschijnlijk zelf echt beleven dat dit niet kan, dan toch uiteindelijk voor stemmen na een zekere overtuiging te hebben ontvangen of iets, dat is een raadsel hoe dat kan en je vraagt je dan werkelijk af wat voor processen spelen zich daar af, dat moeten groepsprocessen zijn. En opvallend is natuurlijk dat de partijen die laat ik maar zeggen sowieso eruit liggen, zoals de PVV en de FvD dat die nog de meeste mogelijkheden hebben om in de oppositie ook werkelijk oppositietaal te spreken. Blijkbaar is het voor coalitiepartijen of voor bevriende partijen toch heel moeilijk om zelfstandig te blijven denken. En daarom zeg ik: je moet zorgen in je leven dat je niet de wens koestert om bij een bepaalde groep te horen. Dat geldt in je werk zo, maar dat geldt in je belangen buiten het werk. Sta op je eigen benen en vorm je eigen oordeel. Niet aan de hand van wat anderen van jou verwachten, niet omdat je bang moet zijn dat je uitgestoten wordt, denk zelfstandig. En dat is natuurlijk moeilijk, want er zijn zoveel verschillende meningen en je kunt met dezelfde situatie ook zo verschillend tot een oordeel komen. Ik heb dat weer beleefd bij het lezen van een stukje in Parool van de bekende professor Marcel Levi, die daar beschrijft dat hij moeite heeft met het doemdenken van de zoals hij dat noemt deskundologen. De doemscenario's met betrekking tot de coronapandemie vindt hij veel te sterk en hij vertelt dan dat de influenza in deze winterperiode niet voorkomt. Voor mij is dat onmiddellijk een aanwijzing voor het feit dat dit jaar - en ook het vorige is dat al begonnen - het influenza virus van het jaar onder een vergrootglas is gelegd en de naam corona gekregen heeft. Met als ziekte niet influenza maar COVID-19. Ik vind dat een bewijs, als er nu opeens geen influenza is, dan is die andere ziekte die griepachtige verschijnselen heeft ook al kunnen die nog zo heftig worden, een variant van datgene van wat men dan ieder jaar de influenza noemde. Maar zo concludeert Levi niet, hij zegt: ja het is logisch dat die influenza niet optreedt, want de mensen houden afstand, en ze doen aan handreiniging en ze hebben nog heel veel andere maatregelen waardoor die influenza niet op kan komen. Daar zit natuurlijk ook iets in, zo kun je het ook bekijken, maar je ziet dan wel hoe verschillend mensen dezelfde gegevens interpreteren. Verder zegt hij dat hij de avondklok beslist disproportioneel vindt. En dan gebeurt er weer zoiets, dan komt in mij op: schaf hem dan af. Maar hij zegt: maar nu is die er eenmaal en je kunt de mensen ook niet tureluurs maken met nu eens dit, dan eens dat, dus nu moet die voorlopig maar blijven. Daaraan zie je dat je als mensen niet zo gemakkelijk tot dezelfde mening komt, tot hetzelfde oordeel komt, en wanneer je dan afhankelijk bent van het andere oordeel van de ander, dan ben je een arme mens. En je moet er dus in je leven voor zorgen dat het niet het geval is. Je moet niet de wens hebben bij een groep te horen. Ik zeg al jaren, al lang voordat er sprake was van deze rampzalige toestand, waarin naar mijn opvatting de feiten voortdurend verkeerd worden geïnterpreteerd en op die verkeerde interpretatie verkeerde beslissingen worden genomen, dat vind ik, maar ik zeg al jaren je moet als mens in deze tijd echt het denken in de hand nemen. Wij hebben een associatief verlopend gedachteproces in ons. En dat moet worden opgevoed, we moeten zelf de loop van onze gedachten bepalen zodat we denken wat we willen en niet denken wat anderen willen dat wij denken. Dat is in onze tijd zo belangrijk. En dat is een training, niets anders. Wanneer je naar de fitness gaat en je leert noem eens, honderd kilo ofzo op te tillen, dan is dat ook moeilijk. Maar het voordeel heb je dan dat die halters daar liggen zwaar te zijn voor je, je ziet ze liggen en je weet dat wil ik oppakken. Het zicht op de gedachten is veel moeilijker. Het ontglipt voortdurend aan je aandacht en je bent naar buiten gericht en je hebt helemaal geen zin erin om de hele tijd op je gedachten te letten, maar het moet echt. We moeten in onze tijd ons ertoe brengen om zelf de loop van de gedachten te bepalen, aan de hand van de feiten. Dan pas kun je spreken ervan dat je zelfstandig tot een oordeel komt. Zolang je je nog ‘laat associeren’ in de richting van een oordeel, ben je niet vrij. Je bent pas vrij wanneer je je gedachten zelf in de juiste loop brengt. En wanneer je dat zou kunnen dan zou je meer kunnen dan honderd kilo optillen, want wat je dan namelijk kan, dan heb je het zicht en de vaardigheid gewonnen om je buiten alle beïnvloeding door welke gedachtengroep dan ook te houden. En ik kan garanderen, dan kan Silicon Valley met nog veel fijnzinnigere en geraffineerdere technieken komen, de mens ontsnapt daaraan. In het associatieve denken ben je eraan overgeleverd, maar in het vrije denken ben je daarbuiten, daar ben je van bevrijd. Maar je kunt dat alleen maar ontwikkelen als je de moed hebt om de wens om ergens bij te horen op te voeden en dan vervolgens zal blijken dat je als zelfstandige denker de vrienden vindt die ook zelfstandig denken. Dus je blijft niet alleen, je vindt uiteindelijk toch een groep, maar de weg is omgekeerd. Je begint alleen, en je vindt een groep en niet je sluit je aan bij een groep en je moet denken wat er gedacht wordt. Ik heb ooit een boekje geschreven met de titel ‘Ik doe wat ik wil’, dat is een vrijheidsfilosofie voor jonge mensen, dat boekje zou ik nu misschien wel iedereen willen aanraden, het is weliswaar voor jonge mensen, maar jonge mensen zijn fris, nieuwsgierig, beginnen nog met het leven, maar dat kun je als oudere mens ook. Je kunt als oudere mens ook fris zijn, nieuwsgierig zijn en iedere ochtend opnieuw beginnen.